Rewolucja Open Access, Marcin Wojnarski

System komunikacji naukowej przechodzi dziś największą transformację od czasów Gutenberga. Pierwszym impulsem do zmiany było upowszechnienie internetu, które pozwoliło na udostępnianie artykułów naukowych w wersji elektronicznej: w serwisach www wydawców, na stronach domowych autorów czy w repozytoriach typu arXiv lub CiteseerX. Niestety, pomimo ogromnych możliwości jakie daje internet i łatwości, z jaką można byłoby wymieniać się wynikami badań, zdecydowana większość treści naukowych pozostaje zamknięta za tzw. "pay wall": uzyskanie dostępu jest możliwe jedynie po wykupieniu kosztownych subskrypcji instytucjonalnych lub równie drogiego zakupu pojedynczych artykułów. "Pay wall" stanowi barierę dla upowszechniania odkryć naukowych, która w dramatyczny sposób zmniejsza "impact" artykułów i niejednokrotnie stawia pod znakiem zapytania sens prowadzenia badań, do których wyników mało kto będzie miał dostęp. Co gorsza, "Pay wall" skutecznie zablokował rozwój nowych dodatkowych usług, typu Web 2.0, które mogłyby w zasadniczy sposób podnieść jakość i efektywność komunikacji w środowisku naukowym, a także komunikacji naukowców ze światem poza-akademickim, np. z przemysłem.

Wielu naukowców dostrzega ten problem. 10 lat temu powstała inicjatywa BOAI: Budapest Open Access Initiative, która jako pierwsza sformułowała pojęcie Otwartego Dostępu (Open Access, OA) do wyników badań: zasadą OA jest darmowe udostępnianie w internecie pełnotekstowych wersji recenzowanych (!) artykułów naukowych, na licencjach typu Creative Commons, zezwalających na swobodną redystrybucję. Koszty publikacji pokrywane są bądź przez autorów, bądź przez zewnętrzne instytucje (np. towarzystwa naukowe redagujące dane czasopismo). Mimo dużego oporu ze strony tradycyjnych wydawców, którzy w obecnym systemie posiadają pozycję oligopolistyczną i nie są zainteresowani jego zmianą, z roku na rok rośnie liczba czasopism OA: nowotworzonych lub przekształconych z wersji zamkniętych (TA, Toll Access); często publikowanych samodzielnie przez zespoły redakcyjne, bez pomocy wydawców, wyłącznie w wersji elektronicznej. W ciągu 10 lat rozwinęło się też kilka nowych wydawnictw, publikujących całkowicie w formie OA, których journale zyskały bardzo dużą popularność, zwłaszcza w naukach biomedycznych (PLoS, BioMed Central). Również tradycyjni wydawcy zaczęli oferować odpłatnie "na życzenie" tryb OA dla artykułów w istniejących zamkniętych journalach, prawdopodobnie pod wpływem zmian w polityce instytucji grantodawczych, z których niektóre zaprzestały finansowania publikacji zamkniętych.

Myślę, że warto poznać szerzej ideę Open Access i przyjrzeć się z bliska zmianom, które mają obecnie miejsce, tak aby móc w nich aktywnie uczestniczyć i wykorzystać je z pożytkiem we własnej pracy naukowej. O tym postaram się opowiedzieć w moim referacie.